قند موجود در شیر را لاکتوز می نامند که برخی افراد توانایی هضم آن را ندارند؛ این امر منجر به مشکلات گوارشی حدود 30 دقیقه تا دو ساعت پس از مصرف محصولات لبنی می شود که به آن "عدم تحمل لاکتوز" و یا " کمبود لاکتاز" می گوئیم.
تنها انسان های بزرگسال توانایی هضم لاکتوز را دارند.
عدم تحمل لاکتوز معمولا بی ضرر است، اما علائم آن (همچون اسهال، گاز و نفخ پس از خوردن یا نوشیدن محصولات لبنی) می تواند ناراحت کننده باشد.
نکته مهم این است که عدم تحمل لاکتوز با آلرژی به شیر_ هنگامی رخ میدهد که سیستم ایمنی بدن به پروتئین های شیر بیش از حد واکنش نشان می دهد_ فرق دارد. افراد دارای آلرژی پس از مصرف شیر به سرعت علائم حساسیت همچون کهیر، خس خس سینه، و استفراغ را تجربه می کنند.
اغلب افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز می توانند این وضعیت را بدون ترک مصرف تمامی مواد لبنی مدیریت کنند.
علل عدم تحمل لاکتوز
پس از مصرف مواد غذایی یا نوشیدنی های حاوی لاکتوز، آنزیمی در روده کوچک به نام لاکتاز به بدن کمک می کند تا در پروسه ایی به نام هیدرولیز_ یا تقسیم شیمیایی مولکول با آب _ قند شیر را هضم کند.
در واقع، لاکتاز با تسریع هیدرولیز لاکتوز موجب تولید دو قند ساده تر می شود: گلوکز و گالاکتوز. این دو قند وارد جریان خون شده و در بدن جذب می شوند.
بسیاری از مردم دچار کمبود لاکتاز یا کم لاکتازی ( hypolactasia) هستند، به این معنا که روده کوچک سطوح پایین تری از لاکتاز تولید می کند. این کمبود ممکن است به سوء جذب لاکتوز منجر شده و باعث ورود لاکتوز هضم نشده به روده بزرگ شود. باکتری های موجود در روده بزرگ باعث شکستن لاکتوز و در نتیجه افزایش گاز و مایع در روده بزرگ می شوند.
شما دچار بیماری عدم تحمل لاکتوز هستید اگر کمبود لاکتاز و یا بد جذبی لاکتوز باعث علائم گوارشی شود (هر چند این حالت همیشه اتفاق نمی افتد).
انواع عدم تحمل لاکتوز
کمبود لاکتاز انواع مختلفی دارد که منجر به عدم تحمل لاکتوز می شود.
- کمبود لاکتاز اولیه و یا لاکتوز غیر مقاوم (lactase nonpersistence) رایج ترین نوع کمبود لاکتاز است؛ با بالا رفتن سن_معمولا پس از دوسالگی_ تولید لاکتاز به آرامی کاهش می یابد. لاکتوز غیر مقاوم زمانی ایجاد می شود که با گذشت زمان فعالیت، و یا ظهور، ژن ال سی تی (ژن لاکتوز یا LCT) کاهش می یابد (ظهور آن توسط یک توالی دی ان آ (DNA) نظارتی در کروموزوم ام سی ام 6 (MCM6)، ژن نزدیک، کنترل می شود).
- کمبود ثانویه یا اکتسابی لاکتاز زمانی رخ میدهد که عفونت، جراحی و یا بیماری_همچون بیماری سلیاک، اسهال عفونی یا بیماری کرون (بیماری التهابی روده یا IBD)_ به روده کوچک آسیب برساند. درمان اختلال زمینه ای ممکن است سطح لاکتاز را بازگردانده و علائم را بهبود ببخشد، هرچند این امر به زمان احتیاج دارد.
- کمبود مادرزادی لاکتاز یک اختلال ارثی بسیار نادر است که در آن از بدو تولد، روده کوچک مقدار کمی لاکتاز و یا هیچ لاکتازی تولید نمی کند. این اختلال به دلیل جهش در ژن ال سی تی (ژن لاکتوز یا LCT) _ فراهم آورنده ساختارهای مورد نیاز جهت تولید لاکتاز_ایجاد می شود. این بیماری از نسلی به نسل دیگر در یک الگوی وراثتی به نام اتوزومال مغلوب انتقال می یابد، به این معنی که هر دو والد، پدر و مادر، باید این نوع ژن را داشته باشند تا به نوزاد منتقل شود. نوزادان نارس ممکن است به دلیل سطح ناکافی لاکتاز دچار عدم تحمل لاکتوز شوند.
عوامل تشدید کننده عدم تحمل لاکتوز
- بالا رفتن سن. عدم تحمل لاکتوز معمولا در بزرگسالی ظاهر می شود. به ندرت در نوزادان و کودکان خردسال دیده می شود.
- قومیت. عدم تحمل لاکتوز در آفریقایی ها، آسیایی ها، هیسپانیایی ها و سرخ پوستان امریكایی رایج است.
- نارس بودن نوزاد. سطح لاکتاز در نوزادان نارس کم است زیرا روده کوچک تا اواخر سه ماهه سوم سلول های تولید کننده لاکتاز ندارد.
- بیماری های موثر بر روده کوچک. مشکلات روده کوچک همچون رشد بیش از حد باکتری ها، بیماری سلیاک و بیماری کرون می توانند باعث عدم تحمل لاکتوز شوند.
- برخی درمانهای سرطان. اشعه درمانی برای سرطان در شکم و یا عوارض روده ایی شیمی درمانی باعث افزایش خطر ابتلا به عدم تحمل لاکتوز می شود.
شیوع عدم تحمل لاکتوز
تحمل لاکتاز_توانایی هضم لاکتوز در طول دوران بلوغ_ منحصر به انسان است و از 10000 سال شناسایی شد.
با توجه به مقاله چاپ شده در مجله International Dairy در سال 2012، حدود 65 درصد از جمعیت جهان دچار درجات مختلفی از عدم تحمل لاکتوز در بزرگسالی هستند. شیوع عدم تحمل لاکتوز به شدت با نژاد افراد در ارتباط است.
اعتقاد بر این است که علت جهش در تحمل لاکتاز در اصل با طبیعت و مزرعه یا كارخانه لبنیات سازی مرتبط است. به این ترتیب، عدم تحمل لاکتوز در مردم شمال اروپا معقول به نظر می رسد.
عدم تحمل لاکتوز در مردمان کشورهای مختلف دیده می شود از جمله:
- مردمان غرب آفریقا
- عرب ها
- یهودی ها
- یونانی ها
- ایتالیایی ها
عدم تحمل لاکتوز تقریبا در تمام مردم آسیا و بومی آمریکا مشاهده شده است.
علائم عدم تحمل لاکتوز
نشانه های عدم تحمل لاکتوز معمولا ظرف 2 ساعت پس از مصرف محصولات لبنی رخ می دهند.
چنانچه دچار بیماری عدم تحمل لاکتوز هستند، 30 دقیقه تا دو ساعت پس از مصرف محصولات لبنی یا حاوی شیر یک یا تعداد بیشتری از علائم زیر را تجربه خواهید کرد:
- درد شکم
- گرفتگی عضلات شکم
- قاروقور شکم (صدای غرغر یا شر شر در شکم )
- اسهال
- نفخ یا گاز شکم
- حالت تهوع_ که ممکن است همراه با استفراغ باشد
اگر بلافاصله پس از مصرف شیرعلائم دیگری همچون کهیر و خس خس سینه تجربه کردید، دچار آلرژی به شیر هستید_به پروتئین موجود در شیر حساسیت دارند_ مبتلا به عدم تحمل لاکتوز نیستید.
محصولات لبنی یکی از بخش های مهم رژیم غذایی متعادل هستند که کلسیم، پروتئین و ویتامین های مختلفی همچون آ ( A)،ب 12 ( B12)، و دی ( D) را تامین می کنند.
چنانچه قادر به مصرف محصولات لبنی نیستید و رژیم غذایی را با غذاهای حاوی مواد معدنی ضروری و ویتامین ها غنی نمی کنید، با گذشت زمان دچار عوارض جانبی شدید همچون استئوپنی (osteopenia) یا کاهش تراکم استخوان می شوید که در نهایت منجر به نرمی استخوان می شود.
نحوه تشخیص عدم تحمل لاکتوز
"چالش شیر" یک روش ساده برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز است. به این معنا که برای چند روز هیچ نوع محصول لبنی مصرف نمی شود. سپس، یک لیوان شیر نوشیده می شود. اگر هر کدام از علائم اشاره شده در بالا مشاهده شود فرد دچار عدم تحمل لاکتوز است.
علاوه بر روش بالا، پزشک با استفاده از تست های آزمایشگاهی مختلف تشخیص را انجام می دهد. تست هایی همچون:
- تست هیدروژن تنفسی
- آزمایش خون برای عدم تحمل لاکتوز
- بیوپسی روده
- تست اسیدیته مدفوع
- تست ژنتیکی
آزمون تنفسی هیدروژن تکنیکی ساده و دقیق برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز است. از فرد خواسته می شود تا مایعی دارای مقدار مشخص لاکتوز بنوشد، سپس از او خواسته می شود تا در دستگاهی خاص بدمد و مقدار هیدروژن موجود در نفس اندازه گیری می شود. چنانچه دچار عدم تحمل لاکتوز باشید، باکتری موجود در روده، قند را هضم کرده و هیدروژن و متان آزاد میکند. بنابراین، دستگاه قادر به تشخیص هیدروژن خواهد بود.
پزشک ممکن است آزمایش خونی به نام تست تحمل لاکتوز انجام دهد. از فرد خواسته می شود تا محلول لاکتوز را بنوشد. دو ساعت پس از آن، تست خون جهت اندازه گیری گلوکز_ قند تولید شده در فرآیند تجزیه لاکتوز توسط لاکتاز_ انجام می شود. اگر سطح قند خون افزایش پیدا نکند و یا کمی افزایش یابد به معنای هضم نشدن لاکتوز است.
برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز از بیوپسی تهاجمی روده نیز استفاده می شود. متخصص گوارش با استفاده از ابزار بلند و نازک جراحی به نام آندوسکوپ نمونه ایی از پوشش روده کوچک جدا می کند. این نمونه از لحاظ فعالیت لاکتاز آزمایش می شود.
تست اسیدیته مدفوع برای نوزادان و کودکانی استفاده می شود که قادر به انجام دیگر تست های تشخیصی نباشند. در این تست تشخیصی به دنبال افزایش اسیدیته و پی هاش (pH) مدفوع ناشی از تخمیر باکتریایی لاکتوز در روده بزرگ هستند.
در نهایت و بدون تحریک علائم می توان آزمایش ژنتیکی را برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز انجام داد. در این تست تنها به نمونه خون یا بزاق نیاز است (مصرف لاکتوز ضروری نیست).
نحوه درمان عدم تحمل لاکتوز
اجتناب از مصرف لاکتوز بهترین راه برای مدیریت عدم تحمل لاکتوز است.
تحقیقات نشان می دهند که افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز می توانند مقدار 12 گرم لاکتوز_ لاکتوز موجود در حدود یک فنجان شیر_ را بدون بروز علائم و یا با کمترین نشانه مصرف کنند.
بهترین روش مدیریت عدم تحمل لاکتوز حفظ رژیم غذایی فاقد لاکتوز یا مصرف دوره ای لاکتوز_ زیر 12 گرم_ است.
غذاهای حاوی لاکتوز
به غیر از شیر (از جمله تبخیر و تغلیظ شده)، بسیاری دیگر از مواد غذایی حاوی لاکتوز هستند همچون:
- بستنی
- شربت
- ماست و کفیر
- کره
- خامه سنگین، سبک، زده شده، و ترش
- کشک
- پنیر
مقدار لاکتوز موجود در محصولات لبنی متفاوت است که خوردن برخی از آنها را برای مبتلایان به عدم تحمل لاکتوز راحت تر می کند. به عنوان مثال، لاکتوز موجود در پنیر چدار به مراتب کمتر از پنیر فتا است.
علاوه بر این محصولات تولیده شده از شیر، بسیاری از غذاهای فرآوری شده دارای لاکتوز هستند همچون:
- کالباس گوشت غیر حلال
- محصولات "فوری"، مانند سوپ و سیب زمینی
- جایگزین های پودری مواد غذایی
- غلات و حبوبات
- مخلوط های مورد استفاده در پنکیک، بیسکویت، کیک، شیرینی جات
- محصولات نیم پز
- نان
- سس های سالاد و خمه ایی
- غذاهای منجمد
- میان وعده و اسنک ها، از جمله آب نبات
- مارگارین
افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز باید در هنگام خرید مواد غذایی به لیست موارد تشکیل دهنده مندرج بر برچسب دقت کنند.
برخی مواد "غیر لبنی" مانند کازئینات سدیم ممکن است حاوی مشتقات شیر و در نتیجه لاکتوز باشند.
رژیم غذایی مناسب عدم تحمل لاکتوز
در گذشته، افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز هیچگونه محصول لبنی مصرف نمی کردند.
در حال حاضر، کارشناسان توصیه می کنند که مقدار کمی پنیر، ماست، و حتی شیر در رژیم غذایی گنجانده شود.
سعی کنید همراه با محصولات لبنی مواد غذایی دیگری مصرف کنید تا سرعت هضم پایین آمده و زمان بیشتری برای شکستن لاکتوز فراهم شود.
بسیار مهم است که افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز رژیم غذایی مغذی و متعادل داشته باشند.
شیر حاوی مواد مغذی حیاتی متعددی همچون کلسیم، پروتئین، و ویتامین های آ ( A)،ب 12 ( B12)، و دی ( D) است. بنابراین، فرد باید مطمئن شود که رژیم غذایی خود را با این مواد مغذی_ به ویژه کلسیم و ویتامین دی ( D)_ غنی کند.
کلسیم یا ویتامین دی ( D) ناکافی باعث پوکی استخوان_ تردی و شکنندگی استخوانها_ می شود. برای حفظ سلامت استخوان ها، کودکان و بزرگسالان نیاز 1000 تا 1300 میلی گرم کلسیم و 600 تا 800 واحد ویتامین دی ( D) در روز دارند_ بسته به سن و جنسیت.
نمونه هایی از محصولات "بدون لاکتوز" دارای کلسیم و / یا ویتامین دی ( D) عبارتند از:
- سویا، بادام، برنج و شیر نارگیل
- ساردین
- ماهی سالمون
- خربزه
- کلم پیچ
- کلم بروکلی
- اسفناج
- ماهی های چرب (ماهی تن، ماهی خال مخالی، ماهی قزل آلا)
- روغن کبد ماهی
- آب پرتقال غنی شده با کلسیم
نور خورشید منبع مناسبی برای دریافت ویتامین دی ( D) داست.
در صورت نامتعادل بودن رژیم غذایی با پزشک و یا متخصص تغذیه مشورت کنید تا برنامه ایی مناسب تنظیم کنند.
مکمل های غذایی نیز می توانند در تامین این مواد مغذی مورد نیاز کمک کننده باشند.
میزان تحمل لاکتوز در هر فرد متفاوت است که با آزمون و خطا می توان آن را اندازه گیری کرد. همه ی افراد نیاز به هوشیار بودن نسبت به عدم تحمل لاکتوز هستند.
استراتژی های زیر می توانند در مدیریت محصولات لبنی موجود در رژیم غذایی کمک کننده باشند:
- سعی کنید مصرف روزانه لاکتوز را به چند بخش 113 تا 226 گرمی در کل روز تقسیم کنید.
- مواد غذایی جامد تخلیه معده را کند کرده و زمان بیشتری برای لاکتاز جهت شکستن لاکتوز فراهم می کنند. به عنوان مثال، یک لیوان کوچک شیر را همراه با ناهار مصرف کنید.
- قرص های لاکتاز به هضم لاکتوز کمک می کنند و بدون نسخه در دسترس هستند. برخی کارخانجات لبنی دارای شیر با برچسب " لاکتوز از پیش هضم شده" هستند که برای مبتلایان به عدم تحمل لاکتوز بسیار عالی است.
- ماست های دارای باکتری زنده و فعال لاکتوز کمتری دارند که این امر باعث کاهش مشکلات گوارشی می شود. برخی کارخانجات لبنی دارای ماست با برچسب " لاکتوز از پیش هضم شده" هستند که برای مبتلایان به عدم تحمل لاکتوز بسیار عالی است.
- هرچه از تعداد محصولات لبنی کم می کنید باید به مواد غذایی غیر لبنی سرشار از کلسیم و سایر مواد مغذی اضافه کنید.
- دیگر درمان های عدم تحمل لاکتوز
- اگرچه هیچ درمانی قطعی برای عدم تحمل لاکتوز وجود ندارد، درمان های مختلف به مصرف ایمن تر شیر و محصولات لبنی کمک می کنند.
- مکمل های غذایی حاوی لاکتاز ممکن است به هضم لاکتوز کمک کنند اگر بلافاصله پس از مصرف فراورده های لبنی خورده شوند. بعضی تحقیقات نشان می دهند که مصرف این قرص ها به از بین بردن علائم عدم تحمل لاکتوز کمک می کنند اگر تا 20 گرم لاکتوز مصرف شده باشد. با این حال، این قرص ها به نظر نمی رسد برای مقادیر بیشتر لاکتوز (50 گرم یا بیشتر) موثر باشند.
- نوشیدن شیر هیدرولیز شده یا کم لاکتوز (با افزودن لاکتاز ساعت ها قبل از مصرف آن تهیه می شود ) گزینه دیگر جهت مقابله با عدم تحمل لاکتوز است.
- خوردن پروبیوتیک (باکتری های مفید)، ماست حاوی باکتری زنده و فعال، و اضافه کردن تدریجی لاکتوز به رژیم غذایی نیز می تواند در درمان عدم تحمل لاکتوز موثر باشد.
این گزینه های درمانی هیچگونه عوارض جانبی عمده ای ندارند و امتحان کردنشان بی خطر است.
منابع
- http://www.everydayhealth.com/lactose-intolerance/guide
- https://www.britannica.com
- http://www.collective-evolution.com
- http://www.livestrong.com
- https://www.sciencelearn.org.nz
- http://www.vivo.colostate.edu
- http://genetics.thetech.org
- http://www.npr.org
- http://www.medicinenet.com
- https://www.drugs.com
- https://ghr.nlm.nih.gov
- http://www.sciencedirect.com
- http://pediatrics.aappublications.org
- https://www.niddk.nih.gov
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov
- http://www.nhs.uk
- http://www.mayoclinic.org
