بیماری سلیاک (celiac) نوعی بیماری آلرژیک گوارشی است که سبب آسیب به پرزهای روده کوچک و سبب اختلال در جذب مواد مغذی می شود. افرادی که به بیماری سلیاک مبتلا هستند، پروتئینی به نام گلوتن را که در گندم، جو، چاودار و احتمالا جودو سر وجود دارد، نمی توانند تحمل کنند. خوشبختانه برنج و ذرت در این زمینه مشکلی ایجاد نمی کنند. زمانی که بیماران مبتلا به این بیماری، غذاهای حاوی پروتیین گلوتن مصرف کنند، دستگاه ایمنی بدن پاسخی را به صورت تخریب روده کوچک صادر می کند. این تخریب به خصوص در پرزهای روده که مواد مغذی از طریق آنها جذب می شوند، ایجاد می شود. به دنبال آسیب پرزهای روده ای فرد به دلیل توقف جذب مواد غذایی حیاتی بدون توجه به مقدار غذای خورده شده دچار کمبودهای تغذیه ای می شود. از انجا که سیستم ایمنی خود فرد سبب تخریب و آسیب پرزهای روده کوچک می شود، این بیماری، در گروه بیماری های خود ایمنی طبقه بندی می گردد.

علایم سلیاک

بیماری سلیاک ارثی است و نسلی به نسل دیگر، در خانواده انتقال می یابد. علایم این بیماری معمولا به هنگام دوران شیرخوارگی یا اوایل کودکی آغاز می شود. در بزرگسالان علایم ممکن است به تدریج و در عرض چند ماه یا حتی چند سال پدیدار شوند. یکی از عوامل مهمی که در زمان و نحوه شروع بیماری موثر است، مدت زمانی است که یک فرد از شیر مادر تغذیه کرده است. هر اندازه این دوران طولانی تر باشد، علائم، دیرتر بروز می کنند.

علائم بیماری ممکن است خود را به صورت گوارشی یا غیر گوارشی نشان دهند. برای مثال فردی ممکن است اسهال و دردهای شکمی داشته باشد، در حالی که فرد دیگر تحریک پذیر و افسرده باشد.

به طور کلی علائم بیماری سلیاک ممکن است یک یا چند مورد از موارد زیر باشد:

کاهش وزن یا آهسته شدن روند وزن گرفتن شیرخوار معمولا بعد از اضافه کردن غلات به رژیم غذایی، بی اشتهایی، اسهال کم رنگ، حجیم و بدبو، دفع گاز زیاد، تورم شکم، دردهای شکمی، سوءتغذیه، کم خونی، خستگی، رنگ پریدگی، ضایعات پوستی دردناک، درد استخوان و مفاصل، پرانتزی شدن مختصر پاها در کودکان، اسهال خونی، کاهش وزن، اسهال چرب، نفخ، انقباضات عضلانی، تشنج، آفت های دردناک دهانی، نامنظم شدن قاعدگی. علاوه بر آن متأسفانه بیماری سلیاک به طور غیر مستقیم می تواند اثر منفی بر قابلیت باروری داشته باشد. همچنین این بیماری می تواند خطر مرده زدایی و مرگ قبل از تولد را افزایش دهد.

تشخیص بیماری سلیاک با یک آزمایش خون میسر است افرادی که آزمایش آنان مثبت باشد، باید دستگاه گوارششان با دستگاه آندوسکوپی مورد بررسی قرار گیرد. به دنبال تایید بیماری سلیاک توسط نتایج آزمایشگاهی و علائم موجود، پزشک ممکن است بخش کوچکی از روده کوچک را برای تعیین میزان آسیب به پرزهای روده کوچک از طریق نمونه برداری، مورد بررسی قرار دهد.

درمان بیماری سلیاک

اساس درمان بیماری سلیاک، رژیم غذایی فاقد گلوتن است که در آن کلیه مواد غذایی حاوی گلوتن حذف می شوند. در بیشتر افراد، رعایت رژیم ذکر شده سبب توقف علائم می شود، به دنبال رعایت رژیم بدون گلوتن، آسیب های ایجاد شده در روده کوچک ترمیم و از ایجاد آسیب های بیشتر پیش گیری می شود. ترمیم پرزهای روده کوچک از زمان آغاز رعایت رژیم فاقد گلوتن شروع می شود و زمان دوره بهبودی، به طور معمول 3 تا 6 ماه خواهد بود، که البته این دوره در بزرگسالان به 2 سال هم می رسد.

رژیم فاقد گلوتن، نیاز همیشگی فرد مبتلا به سلیاک است. خوردن هر نوع ماده حاوی گلوتن به هر اندازه و هر مقدار، می تواند به روده کوچک آسیب برساند. در رژیم فاقد گلوتن، مصرف کلیه مواد غذایی حاوی گندم، جو، چاودارواحتمالا جودوسر ممنوع است. بیشتر حبوبات، ماکارونی، غلات و اکثر غذاهای فراوری شده، دارای گلوتن هستند. با وجود محدودیت هایی که وجود دارد، بیماران مبتلا به سلیاک می توانند رژیمی متعادل با انواع غذاها، شامل نان ، کیک و محصولاتی از این دست داشته باشند. برای مثال به جای آرد گندم از آرد سیب زمینی، برنج، سویا و آرد لوبیا استفاده کنند. حذف کامل گلوتن از رژیم غذایی دشوار است، بنابراین در مدتی که با رژیم جدید به تدریج خو می گیرید صبر پیشه کنید. برنامه ریزی رژیم غذایی با کمک متخصص تغذیه انجام می پذیرد. گوشت، ماهی، برنج، انواع میوه و سبزی، فاقد گلوتن هستند. بنابراین این گروه از بیماران می توانند به راحتی از این گروه های غذایی در برنامه غذایی روزانه خود استفاده کنند.

پیروی از رژیم فاقد گلوتن نیاز به دقت ویژه ای دارد. زمانی که در رستوران یا مدرسه و محل کار و... غذا می خورید، باید مراقب منابع پنهانی گلوتن باشید. منابع پنهانی گلوتن شامل نگه دارنده ها و افزودنی های استفاده شده در مواد غذایی مختلف هستند که در محصولات غذاهای تولید شده، داروها و دهان شویه ها هستند. تنها راه درمان این بیماری حذف هر گونه فرآورده های حاوی گلوتن از رژیم غذایی است.

منابع پنهان گلوتن را بشنا

سید:

- تمام غذاهای حاوی گندم، جو، جو دوسر و گندم سیاه یا چاودار و آرد آنها

- انواع نان‏ های معمولی، نان خشک، بیسکویت، باگت، نان سفید و سیاه

- کلیه گوشت‏ های کنسرو شده، سوسیس، کالباس، کتلت، کباب کوبیده رستوران ها، شنیسل گوشت و مرغ، ماکارونی، رشته‏ فرنگی، غذاهای حاوی جو، شوربا، فرنی با آردهای فوق

- سس سفید و رب و سس گوجه فرنگی، نشاسته گندم

- قهوه فوری، نسکافه، شیر شکلات

- کلیه شیرینی ‏های تهیه شده با آرد گندم، گز، سوهان، حلوا، ترحلوا، شکلات و بعضی از انواع آب نبات، کمپوت و انواع مواد غذایی کنسرو شده

- چیپس سیب زمینی، کشک، مارگارین، سس‏ های آماده

- ویفرها و انواع بیسکویت

مشکلات بیماران مبتلا به سلیاک

بر اساس آمارهای اعلام شده توسط انجمن حمایت از بیماران سلیاکی و با انجام آزمایشاتی که بر روی 2000 نفر در کشور انجام شده، شیوع کلی این بیماری یک درصد تخمین زده شده که شامل 700 هزار نفر می‌شود. در حقیقت در ایران یک درصد از نظر ژنتیکی به مصرف گلوتن حساس هستند اما فقط 70 هزار نفر از آنها علائم بالینی بیماری سلیاک را نشان داده‌اند و فقط 10 هزار نفر شناسایی و تحت درمان هستند.

عدم وجود غذای مناسب، گران‌بودن موادغذایی ویژه بیماران (فاقد گلوتن)، استاندارد نبودن این مواد و تولید آن و نبود آزمایشگاه مناسب برای بررسی موادغذایی از مشکلات عمده بیماران مبتلا به سلیاک است.

خوشبختانه این بیماری، بیماری خطرناک و کشنده ای نیست و بیماران معمولا عمر طبیعی دارند، عامل آن شناخته شده است و تنها با رعایت رژیم غذایی می‌تواند تحت کنترل درآید. اما نکته اصلی این است که رعایت رژیم غذایی ویژه سلیاک در کشور ما کار دشواری است چرا که در صنایع غذایی ماچندان به تولید مواد غذایی فاقد گلوتن پرداخته نشده است. اگر بتوانیم فروشگاه هایی ویژه عرضه محصولات فاقد گلوتن داشته باشیم بیماران انتخاب‌های بیشتری برای مصرف موادغذایی دارند.

مشکل بزرگ تر این است که اغلب محصولات غذایی از جمله رب گوجه فرنگی، سس ها، بیسکوییت ها، کنسروها و ... از منابع پنهان گلوتن به شمار می روند و این مسئله انتخاب مواد غذایی برای بیماران مبتلا به سلیاک را بسیار محدود کرده است.

امید است سازمان ها و مراجع ذیربط با تمهیداتی شرایط تولید محصولات غذایی ویژه بیماران سلیاکی توسط صنعت غذای کشور را تسهیل کنند تا این بیماران بتوانند از تغذیه مناسب و زندگی طبیعی بهره مند گردند